کودک‌خبر صدای بلند کودکان
Alice Sterling Honig
منبع: ٍScholastic
کودک‌خبر، کابل: ما اکثراً خلاقیت شگفت‌انگیزی را در نقاشی‌ها، بازی‌ها و ابتکارات کودکان می‌بینیم. تفکر خلاق در کودکان در رنگ‌آمیزی خلاقانه‌شان، انشاها و زبان‌های رمزی و عجیب‌و‌غریبی که طراحی می‌کنند، دیده می‌شود. مکاتب در شکوفایی تفکر خلاق در کودکان نقش مهمی دارند. آنها باید در جهت بهبود قدرت بیان کودکان بکوشند، شیوه‌ی حل مشکلات را به آنها بیاموزند و توانایی‌های هنری‌شان را پرورش بدهند.
مکاتب و کودکستان‌ها، بیشتر به تامین امنیت و سلامت کودکان و نیز تدریس مهارت‌های شناختی مانند اَشکال، رنگ‌ها، آموزش رفتار اجتماعی، سوادآموزی و مهارت‌های عددی می‌پردازند. وقتی بیشتر زمان مکتب به آموزش چنین مهارت‌‌هایی اختصاص داده شود، دیگر برای کمک به شکوفایی تفکر خلاق در کودکان زمان چندانی نمی‌ماند. درحالی‌که کمک به پرورش خلاقیت در کودکان، اشتیاق آنها برای یادگیری را بالا می‌برد و توسعه‌ی فکری را هم پشتیبانی می‌کند.
اگر از پنج معلم تعریف خلاقیت را بپرسید، احتمالاً پنج جواب متفاوت خواهید گرفت. یکی از تعاریف خلاقیت، روی فرایند «تفکر واگرا» تمرکز دارد که شامل موارد زیر می‌شود:
- کنار گذاشتنِ ایده‌های قدیمی؛
- ایجاد ارتباطات جدید؛
- گسترش دانش؛
- خلق ایده‌های شگفت‌انگیز.
زمانی که کودک را به تفکر واگرا تشویق می‌کنیم، در واقع انگیزه و اشتیاق کودک را برای یادگیری عمیق بالا برده‌ایم. تشویق به تولید ایده‌های جدید، توانایی تفکر خلاق در کودکان را افزایش می‌دهد. وقتی کودک ما یاد بگیرد که «ابهام» چیز ترسناکی نیست، مهارت تفکر پیچیده، خودنمایی می‌کند. برای مثال، کودکی که به تولد دوستش دعوت شده است، از یک طرف از این‌که به یک مهمانی دعوت شده هیجان‌زده است، از طرف دیگر، چون مانند دوستش تحفه دریافت نمی‌کند، عصبانی است. کودک در این موارد به کمک احتیاج دارد تا بیاموزد هیچ مشکلی نیست که در یک لحظه دو احساس یا ایده‌ی متضاد داشته باشد. برای کودکان این فرصت را فراهم کنید تا مجبور شوند در فضایی مبهم یا نامعلوم ایده‌پردازی کنند. می‌توانید به کودک کمک کنید تا بفهمد:
بیشتر بخوانید: ۱۰ نکته‌ی علمی که کمک می‌کند تا کودکان فوق‌العاده هوشمند رشد کنند
- بعضی احساسات و آرزوها در میان همه‌ی افراد مشترک‌اند، اما بعضی از آرزوها و ایده‌ها تنها مخصوص خود او هستند.
- دوستانش همیشه نمی‌خواهند بازی دلخواه او را انجام بدهند.
- می‌تواند برخی کارها را همین حالا و برخی را در آینده انجام بدهد.
- یک ایده، گاهی ممکن است معرکه باشد و گاهی هم ممکن است اصلاً خوب نباشد. مثلاً آواز خواندن به‌طورکلی ایده‌ی خوبی است اما در زمان خواب عصر اعصاب خردکننده است.
- هر عملی، تبعات و پیامدهایی دارد. پایه‌گذاری این شیوه‌ی فکر کردن، قدرت استدلال و تفکر خلاق در کودکان را رشد می‌دهد.
آموزش خلاقیت
برای ارتقای خلاقیت کودکان، نکات زیر را همیشه در ذهن داشته باشید:
- یکی از مهم‌ترین راه‌هایی که کودک ارزش وجودی خود را درک می‌کند، ارتباطش با والدین و بزرگ‌ترهاست.
- در تعریف‌و‌تمجید از فعالیت‌ها و ایده‌های کودک دست‌و‌دل‌باز باشید.
- حواس‌تان باشد هر کودکی شخصیت منحصر‌به‌فردی دارد و در پرورش خلاقیت او باید متناسب با شخصیتش برخورد کنید.
- دورهمی‌هایی تشکیل بدهید که کودکان در کنار هم بتوانند آزادانه ایده‌های خود را بیان کنند و به حل مساله‌‌ی مشخصی بپردازند.
با روش‌های پرورش تفکر خلاق در کودکان آشنا شوید.
بیشتر بخوانید: نوعیت اسباب بازی‌ها بر رشد کودکان تاثیرگذار است
طرح سوالات باز یا بدون پاسخ
یکی از بهترین روش‌ها برای ایجاد تفکر خلاق در کودکان، طرح «سوالات باز یا سوالاتی است که به سبک سقراط مطرح می‌شوند. چنین سوالاتی به کودک کمک می‌کنند تا از زمان و مکان فاصله بگیرد. انتخاب‌ها، مقایسه‌ها، ایده‌های جدید و سرگرم‌کننده و نحوه‌ی پاسخ به این سوالات، در تقویت تفکر خلاق در کودکان بسیار مهم هستند. مزیت این سوالات این است که پاسخ «غلط» ندارند. در ادامه به چند سوال باز اشاره شده است که می‌توانید آنها را از فرزندتان بپرسید و خلاقیتش را تحریک کنید:
- اگر همیشه روز شنبه‌ها باران ببارد چه اتفاقی می‌افتد؟
- اگر موترها هیچ‌وقت فرسوده نشوند چه می‌شود؟
- چرا هیچ‌وقت با موهای مرتب از خواب بیدار نمی‌شویم؟
- اگر یک زنبور عسل، یک گاو و یک شبدر در کنار هم قرار بگیرند چه می‌شود؟
- اگر گربه‌ها بتوانند پارس کنند چه اتفاقی می‌افتد؟
- اگر تمام کفش‌های دنیا فقط در یک سایز تولید می‌شدند چه اتفاقی می‌افتاد؟
به این مورد توجه کنید که نمونه‌های بالا صرفاً چند ایده اند. سوالاتی که از فرزندتان می‌پرسید، باید متناسب با خصوصیات او باشند. کودکان تجربه‌های اندکی دارند؛ مثلاً یک کودک شهری شاید هرگز شبدر یا گاو ندیده باشد و نتواند فضای تعدادی از سوالات را مجسم کند. در صورت امکان، بچه‌ها را به گردش ببرید و موقعیت‌های مختلف را به آنها نشان بدهید، یا برای‌شان فیلم بگذارید و دنیا را به‌طور شفاف‌تری برای‌شان توضیح بدهید. از معلمان مکتب نیز بخواهید متخصصان مختلف را برای سخنرانی دعوت کنند و تجربیات جدیدی به کودکان منتقل کنند.
بیشتر بخوانید: بازی، به رشد مناسب کودکان کمک می‌کند
خیلی خوب است که بتوانیم شرایطی برای پرورش خلاقیت کودکان در زمینه‌های مختلف مهیا کنیم. مثلاً هرگاه کودک درگیر کارهای هنری، اجرای نمایش، موسیقی یا عروسک‌بازی است، خلاقیت او را به تحرک واداریم.
آشنایی با دنیای هنر
نقاشی روی سه‌پایه یا نقاشی انگشتی، آن هم در حین گوش دادن به موسیقی کلاسیک، طراحی و گِل‌بازی، مثال‌هایی از فعالیت‌های هنری هستند که خلاقیت را افزایش می‌دهند. این فعالیت‌های ساده می‌توانند در تمام کودکستان‌ها و مکاتب اجرا شوند.
بهبود قدرت مشاهده و افزایش دقت، به کشف خلاقیت و تفکر خلاق در کودکان منجر می‌شوند. برای مثال، مربی کودکستانی کاغذ و آب‌رنگ به کودک می‌دهد. کودک ابتدا با قلممو روی کاغذ یک ضربه می‌زند و در تصورات خود همان یک نقطه‌ی آبی را گسترش می‌دهد. او قلم‌موی خود را در آب فرو می‌برد و محو تماشای این می‌شود که باریکه‌ی آبی‌رنگ در عمق آب فرو می‌رود. سپس کم‌کم متوجه می‌شود برای پُررنگ‌ترشدن، باید مرتب قلممو را روی کاغذ بکشد. تمام فرایند نقاشی کشیدن برای کودک یک کشف خلاقانه است. کودک در این لحظه منتظر است به‌خاطر این کشف، بزرگ‌ترش از او تعریف کند. حساسیت شما روی تجارب جدید کودک، می‌تواند به رشد تفکر خلاق او کمک کند. با تعریف‌و‌تمجید شما، اشتیاق و تعهد کودک که از الزامات خلاقیت است، تامین می‌شود.
ایجاد فضای جنبوجوش
خیلی از کودکان احتیاج دارند دایماً در جنبوجوش باشند. برای چنین کودکانی بهتر است رقص را در برنامه‌ی روزانه‌شان بگنجانید. مربی‌های کودکستان می‌توانند کودکان را به دو دسته تقسیم کنند. به یک دسته مأموریت بدهند که با دست، ابزارآلات موسیقی یا پای‌کوبی، آهنگی تولید کنند و از گروه دوم بخواهند خوب به ریتم گوش کنند و با آهنگ ساخته‌شده برقصند.
بیشتر بخوانید: روش‌های ساده برای تقویت هوش کودکان
کودکان کم‌کم یاد می‌گیرند با استفاده از بدن‌شان، احساسات و حرکات را نمایش بدهند. کودکان نوپا عاشق این هستند که مثل خرگوش بالاو‌پایین بپرند. کودکان بزرگ‌تر ممکن است دوست داشته باشند ادای سنگ‌پشت، سنجاقک یا فیل را دربیاورند. از کودکان بخواهید تلاش کنند تنها با بدن خود احساس خاصی مانند احساس خوشحالی، عصبانیت یا هیجان‌زدگی را نشان بدهند.
تفکر خلاق در پس‌زمینه‌ی بسیاری از بازی‌ها وجود دارد. مثلاً در بازی ساده‌ی «مار بازی»، کودکان روی شکم می‌خوابند، مچ‌ِ پایِ نفر جلویی را می‌گیرند و یک مار دوتکه‌ای درست می‌کنند. هر تیم دونفره باید به دنبال تیم دیگری بخزد تا به ماری چهارتکه تبدیل شود. در این بازی کودکان یاد می‌گیرند چطور شکل کلی مار و اتحادشان را در طول مسیر حفظ کنند.
آموزش بازی‌های تجسمی
بازی «تجسم کن …» خلاقیت کودک را پرواز می‌دهد. این بازی به بازیابی اطلاعات، مرور خاطرات، مقایسه، ایده‌پردازی و ایجاد ارتباط بین اطلاعاتِ از هم گسیخته احتیاج دارد. بعد از ارایه‌ی توضیحاتی مختصر، به کودک اجازه بدهید خودش سناریوهای خیالی متفاوتی بسازد. بگذارید خیالات او پروبال بگیرند. حتی می‌توانید از کودک بخواهید تجسم کند به موجودی تبدیل شده است. چه موجودی را انتخاب می‌کند؟ در قالب این موجود، روز خود را چگونه می‌گذراند؟
بازی دیگر، بازی «انتخاب» است. این بازی به کودک کمک می‌کند که خود را بهتر بشناسد و متوجه شود ترجیحات‌اش چه هستند و در مواقع خاص چه عکس‌العمل‌هایی نشان می‌دهد. مثلاً از او بپرسید اگر این سه معلم را داشتی و مجبور بودی یکی را پس بدهی، کدام را پس می‌دادی؟ چرا؟ با دو معلم دیگر چه می‌کردی؟ از دست این دو معلم در کنار هم کار خاصی بر می‌آید؟ چه‌کاری؟
بازی «کاربردها» باعث می‌شود کودکان با استفاده از خلاقیت‌شان به کاربردهای جدیدی برای ابزارها فکر کنند. می‌توانید تعدادی وسیله‌ی بی‌ربط به کودک بدهید و از او بخواهید با ترکیب آنها وسیله‌ای کاربردی بسازد. یا یک وسیله به او بدهید و از او بخواهید کاربرد جدیدی برای آن پیدا کند. مثلاً به تعدادی کودک شش‌ساله تعدادی نیکتایی داده شد. تعدادی از کودکان از این نیکتایی‌ها به‌عنوان کمربند پرواز استفاده کردند، برخی هم تجسم کردند که این نیکتایی‌ها مارهایی هستند که روی زمین می‌خزند.
بیشتر بخوانید: شکل‌گیری شخصیت کودک؛ ۱ تا ۷ سالگی دوران امیری کودک است
به کودکان فرصت بروز خلاقیت بدهید و بعد گوشه‌ای بنشینید و از افکارشان لذت ببرید.
تفریح خانگی
با کمک کودکان سناریویی بریزید تا تفریحی داخل کودکستان داشته باشید، فرض کنید که دسته‌جمعی یک جایی تفریحی رفته‌اید. تلاش کنید با استفاده از وسایل، به داخل کودکستان یا صنف درسی فضایی مسافرتی بدهید. مثلاً قسمتی از اتاق را پر از صدف و شن کنید. از مادرها خواهش کنید یک‌دست لباس شنا و جان‌پاک تمیز به بچه‌ها بدهند. یک استخر پلاستیکی وسط اتاق بگذارید، فرض بر این‌که کودکان به استخر یا دریا آمده‌اند. از کودکان بخواهید تجسم کنند که این‌جا یک تفریح‌گاه است.
مسیرهای شاعرانه ایجاد کنید
شعر بخوانید. نتایج تحقیقات نشان داده جریان تعاملات زبانی در مسیرهای عصبی برای رشد خلاقیت خیلی اهمیت دارد. استفاده از استعاره‌ها یا ضرب‌المثل‌ها برای کودکان کوچک، مغزشان را غافلگیر می‌کند. می‌توانید برای ارایه‌ی راه‌حل برای مشکلی که کودک به آن برخورد کرده است، از شعر استفاده کنید و از او بخواهید سعی کند به خاطر بیاورد که مصرع بعدی آن چیست؟
برنامه‌ریزی داشته باشید
سوالی از آموزگاران و مربیان مکاتب و کودکستان‌ها دارم. حال که تا این‌جای مقاله را خواندید، چطور صنف خود را برای ماجراهای خلاقانه آماده می‌کنید؟ فضای کافی برای ایجاد بلوک‌های امن، وسایط نقلیه، شاهراه‌ها و ترافیک‌ها ایجاد کنید. لوازم امداد را در صنف آماده بگذارید تا اگر خلاقیت کودکان موجب مصدومیت آنها شد، به‌سرعت بتوانید اقدامات لازم را انجام بدهید. سعی کنید محدودیت‌ها و برنامه‌ریزی‌های زمانی کمتری اعمال کنید تا کودکان بدون نگرانی درباره‌ی زمان، بتوانند خلاقیت خود را پروبال بدهند.
کتاب‌خوانی برای کودکان و فعالیت‌های آرام، به آنها کمک می‌کند انسجام اجتماعی را بیاموزند. اما زمانی را هم به انجام فعالیت‌های دسته‌جمعی و پُرجنب‌و‌جوش هم اختصاص بدهید. ممکن است کودکان در فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌نشده، چیزهای جالب‌تری کشف کنند. مثلاً اگر تمام کودکان گرگ‌ومیش بازی می‌کنند، اما یک کودک محو تماشای پروانه‌ای شده است، یک مربی منعطف به او خرده نخواهد گرفت. اولویت یک مربی زبده باید رشد و پرورش کودک باشد، نه اجرای مو‌به‌موی برنامه‌های از پیش تعیین‌شده.
الگوهای نمایشی
یکی از اجزای ضروری هر صنفی، اجرای نمایش و بازی است. در این نوع بازی‌ها، بارها تعدادی از کودکان گرگ می‌شوند و تعدادی جیغ‌زنان در نقش برّه فرار می‌کنند. مربی برای افزایش خلاقیت کودکان می‌تواند در این لحظه وارد عمل شود. او می‌تواند به کودک کمک کند تا رفتار کلیشه‌ای‌اش را به تصویر بزرگ‌تری از جهان متصل کند. آموزگاران، همیشه ناظر رفتار کودکان هستند و به‌مرور زمان، سبک منحصر‌به‌فرد، ترس‌ها، نقاط قوت و ضعف هرکدام از آنها را می‌شناسند. رفتار تکراری کودکان در واقع همان روش آنها برای مقابله با استرس است. سعی کنید بعد از بازی، عکس‌العمل کودکان را مورد سوال قرار بدهید تا دلیل رفتارهای خاص‌شان را بهتر متوجه شوید و بتوانید راهکار‌های بهتری به آنها ارایه بدهید.
چگونگی ارتباط کودکان با بزرگ‌ترهای‌شان، امکاناتی که در اختیار دارند و فعالیت‌هایی که انجام می‌دهند، روی توسعه‌ی خلاقیت‌شان اثر بسزایی دارد. مکاتب یا خانواده‌هایی که به کودکان اجازه می‌دهند بدون ترس تفکرات خود را بیان کنند، با دیگران مخالفت کنند و به درک روابط دنیا بپردازند، امکان خلاقیت بیشتری را به آنها می‌دهند.
